شعار سال: شاید کمتر کسی باور می‌کند که بیابان خود را به پشت دروازه‌های پایتخت رسانده باشد. ریزگردهایی که چند سالی نفس ساکنان جنوب کشور را تنگ کرده‌اند، مدتی است گذرشان به پایتخت و اطرافش افتاده و اکنون پایتخت‌نشینان تا حدودی درد و رنج‌های ساکنان جنوب کشور را بیشتر از قبل احساس می‌کنند.

ورود ‌گاه‌وبیگاه ریزگردهایی که با وزش هر باد در آسمان تهران وارد ریه‌های شهروندان در نقاطی از پایتخت می‌شود، زنگ خطر را برای بیابانی شدن کمربند حاشیه پایتخت به صدا در آورده است. اگر مسئولان زودتر دست نجنبانند، بیابان نزدیک‌تر از آنی می‌شود که فکرش را می‌کنیم.

بیابان در حواشی پایتخت هر روز سهم بیشتری از زمین‌های کشاورزی، صنعتی و مسکونی را می‌بلعد و می‌توان نشانه‌های این بیابانی شدن را به چشم دید. با وجود خطرهایی که بیابان برای زندگی مردم ایجاد می‌کند، تحقیق یا مطالعه جامعی درباره وسعت بیابان‌های پایتخت و روند افزایش آن در سال‌های اخیر صورت نگرفته است تا بتوان برای مقابله اصولی با این پدیده برنامه‌ریزی دقیق کرد؛ تأخیری که در آن می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری برای آینده پایتخت در پی داشته باشد.

بسیاری از ما در بزرگراه‌هایی که استان‌های همجوار را به پایتخت وصل می‌کنند‌، تردد کرده‌ایم. تصور عموم بر این است که بیابان در عوارضی تهران ‌ـ قم محدود شده و راهی به شهر پیدا نکرده است. درختان کاشته شده مانند کمربندی سبز در اطراف تهران، این تصور را تقویت کرده است که بیابان پشت عوارضی باقی مانده است. اما این تصور تا چه اندازه درست است؟ آیا به واقع بیابان‌های اطراف تهران، تهدیدی برای پایتخت و ساکنانش محسوب نمی‌شوند؟ پاسخ روشن است.

بیابان‌های اطراف پایتخت اینک تهدیدی بالقوه برای ساکنان شهر شده‌اند و اکنون برخی از مناطق تهران و حریم‌های آن با این پدیده درگیر شده‌اند. شهرری در منطقه 20 تهران را شاید بتوان یکی از مناطق پایتخت دانست که با مشکل بیابان‌زایی روبه‌رو شده و هر روز بر دامنه آن افزوده می‌شود.

شتاب بی‌امان بیابان‌زایی در ری

سال‌هاست ساکنان بخش‌هایی از شهرری، تپه‌هایی را می‌بینند که هر ماه به تعدادشان اضافه می‌شود. تپه‌هایی که به آنها «نبکا» می‌گویند. نبکاها یک ویژگی مشترک دارند و آن رویش گیاهانی روی آنهاست. این گیاهان، ریزگرد و شن را به خود جذب می‌کنند. با جذب شن، گیاه دچار خفگی می‌شود و برای نجات خود باز هم رشد می‌کند و بالا می‌آید. با بالا آمدن گیاه باز هم شن و ماسه جذب می‌شود و با ادامه این فرایند تپه‌های شنی شکل می‌گیرد.

مدیر اداره منابع طبیعی و آبخیزداری ری درباره نبکاها و رشد روز افزون آنها می‌گوید: «حدود 8 سال است که این پدیده در شهرری گسترش پیدا کرده و تپه‌های شنی در حال ایجاد است. با تشکیل این تپه‌ها بیابان گسترش می‌یابد و هر روز بر دامنه آن اضافه می‌شود.»

حرف‌های «‌‌ضیانصرتی» از نگرانی‌هایی خبر می‌دهد که باید به فکر آن بود: «مشکلات اقلیمی، افزایش حرارت، بی‌توجهی به حفظ منابع آب و خاک و بهره‌برداری بی‌رویه از این منابع برای مصارف صنعتی، کشاورزی و شرب در کنار ایجاد آلایندگی‌های زیست‌محیطی از سوی انسان، به شدت گرفتن این پدیده کمک کرده است.»

نمی دانیم در چه وضعی هستیم

همه می‌دانند بیابان خطری است که موجودیت حیات را به چالش می‌کشد. با وجود درک اهمیت مقابله با بیابان‌زایی، جای تعجب است که هیچ مطالعه تحقیقی درباره بیابان‌های اطراف تهران و روند رشد آن در سال‌های اخیر انجام نشده است. نبود چنین مطالعاتی راه را برای مقابله با بیابان و بیابان‌زایی سخت کرده است.

برخی از ایجاد کمربندی سبز در اطراف تهران به وسعت 41 هکتار و‌ لایه 5 کیلومتری سخن به میان می‌آورند اما «محمد درویش» فعال محیط‌زیست، ایجاد کمربند سبز را عامل مؤثری برای جلوگیری از شدت گرفتن پدیده بیابان‌زایی در پایتخت نمی‌داند: «تنها کارکردی که ایجاد کمربند سبز در پایتخت داشته است این بوده که جلو ساخت برج و بلندمرتبه‌سازی را در اطراف تهران گرفته است. در بهترین شرایط، کمربند ایجاد شده تنها به تصفیه هوا در بخشی از شهر کمک کرده و در عمل تأثیر چندانی در کاهش پدیده بیابان‌زایی نداشته است.»

او برای اثبات ادعای خود به تصاویر ماهواره‌ای که در دهه‌های اخیر از حاشیه تهران تهیه شده است اشاره می‌کند و می‌گوید: «از دهه 30 تصاویری هوایی از اطراف تهران در محدوده‌ای به وسعت 750 کیلومترمربع تهیه شده است. این محدوده در دهه 30 پهنه سبز وسیعی داشته است. اکنون با بررسی تصاویر جدید کاملاً مشهود است که 70‌درصد از پوشش گیاهی سابق در این محدوده از بین رفته است.

دیگر اثری از باغ‌ها و فضای سبز جنوب تهران، ولنجک و تجریش نیست. اکنون متأسفانه به جای این فضای سبز، برج و ساختمان ساخته شده است.» گفته‌های این فعال محیط‌زیست نشان می‌دهد که باید تدابیر جدی برای جلوگیری از فراهم‌آوری شرایط توسعه بیابان در پایتخت اندیشید.

مدیر منابع طبیعی و آبخیزداری ری معتقد است که باید طرح دقیق و علمی برای اجرای طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی در جنوب پایتخت اجرا شود: «طرح مطالعاتی برای اجرای 10 هزار هکتار بیابان‌زدایی در جنوب پایتخت و منطقه ری در دستور کار قرار گرفته است. این طرح در 2 فاز و پس از بررسی شرایط اقلیمی، نقشه فیزیوگرافی و توپوگرافی منطقه و با هدف جلوگیری از پیشروی بیابان اجرا خواهد شد.» او حرفش را اینگونه ادامه می‌دهد: «اکنون آمار دقیقی از مساحت بیابان‌های جنوب تهران و ری نداریم، اما با اجرای این طرح به دید جامع و کاملی برای مقابله با بیابان می‌رسیم.»

کنترل کانون‌های بحران و بیابان زا

تهدید بیابان در جنوب تهران از هر نقطه دیگری حادتر شده است و اکنون برخی روستاهای حریم شهرری یا به‌صورت مستقیم درگیر بیابان شده و شن و ماسه‌های روان وارد خانه و زندگی ساکنان شده‌ است یا کسب و کار روستاییان با تهاجم شن‌ها در حال نابودی است. به گفته «‌‌کیومرث کلانتری» مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان تهران، اکنون 2 کانون عمده ریزگرد در استان تهران وجود دارد که برای مهار آن از سوی مسئولان برنامه‌ریزی شده است: «کانون‌های عمده تولید ریزگرد جنوب تهران در محدوده شهرری و جنوب‌شرقی تهران در محدوده پیشوا و ورامین قرار دارند. حتی اگر این کانون‌ها تهدیدی برای پایتخت محسوب نشوند، باید برای مهار آنها از سوی مسئولان چاره‌اندیشی شود. در برنامه ششم توسعه کشور به این موضوع توجه شده است و دستگاه‌های مختلفی از جمله منابع طبیعی، محیط‌زیست، امور آب و جهاد کشاورزی هریک مسئولیت‌های مشخصی برای بیابان‌زدایی برعهده دارند.»

هرچند مدیرکل محیط‌زیست استان تهران از تلاش برای کنترل بیابان‌زایی سخن به میان می‌آورد اما اگر تدابیر اتخاذ شده به سرعت پیگیری و اجرا نشود باید منتظر کوچ روستاییانی باشیم که با شن‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند و خود می‌دانند در مقابله با بیابان و گسترش آن از پیش بازنده‌اند. روستاهایی مانند عزیز‌آباد، محدوده‌های نزدیک به جاده چرم‌شهر و چند نقطه کشاورزی و مسکونی دیگر از جمله نقاط آسیب‌دیده از پیشروی بیابان به سمت شهر در محدوده شهرری هستند.

مدیرکل محیط‌زیست استان تهران معتقد است دستگاه‌های مختلف باید به وظیفه خود دقیق عمل کنند تا جلو بیابان‌زایی گرفته شود: «باید حقآبه فعالیت‌های کشاورزی تأمین و با کاشت نهال و گیاهان کم‌آب‌بر و سازگار با محیط‌زیست و اقلیم از بحرانی شدن کانون‌های ریزگرد جلوگیری کرد. مرطوب‌سازی کانون‌های ریزگرد و بیابان و جلوگیری از انتشار آلایندگی در آنها رویکردی است که در شورای توسعه و برنامه‌ریزی استان تهران بر آن تأکید شده است. این موضوع از راهبردهای زیست محیطی ابلاغی از سوی دولت است و امیدواریم بتوان با استفاده از این روش‌ها از ایجاد کانون‌های بحران در جنوب پایتخت جلوگیری کرد.»

پساب جنوب تهران در خدمت بیابان زدایی

طرح‌هایی که از سوی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان تهران درباره آن صحبت می‌شود نیازمند استفاده از آب است. آبی که تأمین آن به این سادگی ممکن نیست اما روش‌هایی وجود دارد که با بهره‌گیری از آن می‌توان از گسترش بیابان در کانون‌های بیابانی پایتخت جلوگیری کرد.

کلانتری معتقد است پساب بسیاری به جنوب تهران وارد می‌شود که می‌توان از آن برای تأمین آب مورد نیاز استفاده کرد: «وضع بیابان‌های اطراف تهران را نمی‌توان تهدیدی برای پایتخت به حساب آورد. براساس راهبردهای تعریف شده، اداره منابع طبیعی مجری طرح‌های بیابان‌زدایی، اداره کل حفاظت محیط‌زیست ناظر اجرای مصوبات شورای توسعه و برنامه‌ریزی استان هستند. در نقاطی که ظرفیت بیابانی و تولید ریزگرد دارند، باید پوشش همگن گیاهی و حقآبه مورد نیاز تأمین شود تا بتوان کانون‌های بحران را مهار کرد.»

نکاتی که این مقام مسئول در محیط‌زیست استان تهران به آن اشاره می‌کند در ظاهر کار آسانی به نظر می‌رسد اما برای عمل به این موارد مشکلاتی وجود دارد که «محمد درویش» از مسئولان سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست آن را این‌گونه بیان می‌کند: «باید نمایندگان مردم تهران در مجلس شورای اسلامی، اعضای شورای شهر، شهردار، مدیران دستگاه‌های اجرایی و استانداری با عزمی ملی و نگاهی همه جانبه موضوع جلوگیری از پیشروی بیابان در جنوب تهران را تبدیل به دغدغه اصلی خود کنند.

هیچ فردی نباید به دلیل نبود منابع مالی، آینده تهران را به حراج بگذارد.» او درباره ا ستفاده از تجربه کشورهایی که در مبارزه با بیابان‌زایی موفق عمل کرده‌اند، می‌گوید: «پاکستان، ترکیه، آلمان، استرالیا، برزیل و آمریکا تجربه‌های موفقی در مبارزه با بیابان‌زایی و پیشروی بیابان به سمت شهرهای خود داشته‌اند. تغییر پایتخت یا تقسیم برخی کارکردهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی پایتخت با شهرهای دیگر یکی از راهکارهای کاهش مصرف منابع آب، خاک و هواست که می‌تواند به جلوگیری از بیابان‌زایی کمک کند.»

معادن شن و ماسه، کانون‌های بحران‌ساز

وجود معادن شن و ماسه و بهره‌برداری بی‌رویه از آنها هم مزید علت شده است تا روند رشد بیابان‌زایی در جنوب تهران و منطقه ری از آهنگ تندتری برخوردار شود. ضیا نصرتی، مدیر منابع طبیعی و آبخیزداری ری می‌گوید با در نظر گرفتن شرایط بیابان‌زایی در منطقه مانع صدور مجوز بهره‌برداری از معادن شن و ماسه شده‌ایم: «پلاک‌های زیادی در ری هستند که در معرض آسیب بیابان‌زایی قرار گرفته‌اند. یکی از رویکردهای اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان جلوگیری از صدور مجوز بهره‌برداری از معادن شن و ماسه است. با اقدامات انجام شده توانسته‌ایم تا حدود زیادی از صدور مجوزهای جدید جلوگیری کنیم. اکنون 20 معدن فعال در ری وجود دارد که تعدادشان به نسبت سال‌های قبل کاهش پیدا کرده است.»

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه همشهری ، تاریخ انتشار 22 اردیبهشت 97، کدمطلب:15630، www.newspaper.hamshahri.org